Na dawnym Uniwersytecie Krakowskim pierwsza połowa lutego upływała pod znakiem radości i zabawy. Jednym z pretekstów do świętowania był Dzień Arystotelesa organizowany przez Wydział Sztuk Wyzwolonych.

Dni po uroczystości Objawienia Pańskiego (6 I) to czas egzaminów magisterskich na tym wydziale. Wytężona praca egzaminatorów i egzaminowanych trwała kilka tygodni, w zależności od liczby zgłoszonych kandydatów. Dla dopuszczonych do dalszych etapów przewodu magisterskiego półmetek wyznaczał tzw. Dzień Arystotelesa (łac. „dies Aristotelis”). Tą nazwą zwyczajowo określano dzień, gdy odbywała się ceremonia nadania magistrantom pełnego prawa prowadzenia wykładów na wszystkich uniwersytetach, czyli licencjatu (łac. „licentia ubique docendi”). W dzisiejszych czasach można by to nazwać prawem wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego.

W Dzień Arystotelesa korporacja uniwersytecka gromadziła się pod przewodnictwem rektora (łac. „congregatio universitatis”). Ceremonii nadania licencjatu przewodniczył z urzędu kanclerz uczelni – biskup krakowski. W praktyce był to zazwyczaj wyznaczony przez niego zastępca z grona profesorów, zwany wicekanclerzem. Ten jedyny raz w toku studiów na Wydziale Sztuk Wyzwolonych główna rola przypadała przedstawicielowi Kościoła, gdyż zgodnie z prawem i praktyką ukształtowaną w XII–XIII wieku przywilej powszechnego nauczania mógł pochodzić tylko od władzy kościelnej.

W rytuale wyróżniał się moment nadania licencjatom imion starożytnych filozofów. W Krakowie praktykowano go niemal na pewno od początku działalności Wydziału Sztuk Wyzwolonych. Nowe imię symbolicznie włączało licencjata do społeczności uczonych wszystkich czasów i miejsc, i wzywało do naśladowania cnót naukowych i moralnych mędrca-patrona.

Najstarsze świadectwa o „krakowskich” Platonach, Demokrytach i Sokratesach przynoszą ceremonialne mowy wicekanclerzy z drugiej i trzeciej dekady XV wieku zachowane w rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej. Najmłodsze – z połowy wieku XVIII – znajdziemy na kartach księgi promocji Wydziału Sztuk przechowywanej w naszym Archiwum (rkps 91 1/2). W naszej księdze imiona starożytnych patronów wpisywano tuż obok rzeczywistych imion i nazwisk promowanych.

A co to ma wspólnego z karnawałem?

Po oficjalnej ceremonii nowi licencjaci organizowali uroczystą, wystawną ucztę dla wszystkich mistrzów pracujących na uniwersytecie, niezależnie od wydziału. Gdy spojrzymy na daty dzienne celebracji, zapisane w diariuszach szesnastowiecznych profesorów, wyraźnie widać zbieżność Dnia Arystotelesa z karnawałem, zwanym po polsku zapustami. Na obchód wybierano zazwyczaj wtorek lub czwartek w tygodniu przed Popielcem.

Wymowa biesiady w Dzień Arystotelesa była szczególna na tle pozostałych imprez. Była to cechowa uczta całej korporacji uniwersyteckiej, wykładowców wszystkich wydziałów. Święto wspólnoty uczonych w wymiarze doczesnym i symbolicznym.

Tradycji lutowych uczt nie przeszkodziły nawet „programy oszczędnościowe” podejmowane w Uniwersytecie Krakowskim kilkakrotnie w XVI w. Kiedy w 1512 r. władze uniwersytetu wprost nakazały zastąpić uczty promocyjne ekwiwalentem w gotówce, to jedyny wyjątek uczyniono dla celebracji w Dzień Arystotelesa. Ustawodawcy powiedzieli wprost, że świętowanie tego dnia ma być uroczyste i godne, bo służy rozrywce wykładowców (łac.: „pro consolatione in universitate laborantium”).

Autor: dr Dagmara Wójcik-Zega

Łaciński tekst i polski przekład mowy wygłoszonej podczas ceremonii nadania licencjatu przeczytasz w artykule J. Domańskiego, „Przegląd Tomistyczny”, 17 (2011), s. 171-199.

Ilustracja nr 1: Dokumentacja egzaminu magisterskiego z roku 1717 w Księdze promocji Wydziału Sztuk Wyzwolonych. Obok imion i nazwisk magistrów dziekan Wydziału wpisał imiona filozofów (Archiwum UJ, rkps 90 1/2, s. 159).

Ilustracja nr 2: Dokumentacja egzaminu magisterskiego z roku 1690 (Archiwum UJ, rkps 90 1/2, s. 97).

Ilustracja nr 3: Zachowany w zbiorach Archiwum zwyczajnik Wydziału Sztuk Wyzwolonych powstał w końcu XVI w., a zachował się w kopii z około 1760 r. Na zdjęciu karta ze szczegółowym opisem ceremonii nadania licencjatu i organizacji uczty w Dzień Arystotelesa (Archiwum UJ, rkps AUJ 98, s. 160).