W 1364 r. w święto Zesłania Ducha Świętego, które tego roku przypadło 12 maja, król Kazimierz Wielki wystawił przywilej fundacyjny Uniwersytetu Krakowskiego – najstarszej polskiej uczelni wyższej i drugiej – po Uniwersytecie Praskim – w Europie Środkowej.

Dzień ten jest celebrowany jako święto Uniwersytetu Jagiellońskiego. Inicjatywa zrodziła się w umyśle monarchy i jego doradców, wśród których znajdowało się grono wykształconych w Italii prawników. Wyrosła ona z wyczucia potrzeb kształcenia zawodowych grup parających się pismem i pracujących w organach administracji i sądownictwa (pracownicy kancelarii, notariusze publiczni, pisarze miejscy, kopiści, sędziowie i prokuratorzy sądowi, dyplomaci) oraz przyszłych elit intelektualnych dla odnowionego i modernizującego się Królestwa Polskiego i Kościoła w Polsce (wykształceni w prawie urzędnicy i duchowieństwo). Celem miało też być dalsze wzmocnienie prestiżu państwa oraz miasta stołecznego. Naśladowano w tym względzie politykę  Karola IV Luksemburskiego, który ufundował uniwersytet w Pradze w 1348 r. Założenie uniwersytetu wymagało zgody jednej z uniwersalnych władz chrześcijańskiej Europy – papieża lub cesarza.  W 1362 r. do Awinionu wyruszyło polskie poselstwo z Janem Pakosławicem ze Stróżysk i Henrykiem Kröpelinem z Rostocku na czele. Celem poselstwa, obok złożenia hołdu nowo wybranemu papieżowi Urbanowi V, było podjęcie zabiegów o wsparcie w wielu żywotnych dla Polski sprawach. Suplika królewska zawierała też prośbę o zgodę na założenie studium generalnego (tj. uniwersytetu) w Krakowie, obejmującego wszystkie wydziały, a zwłaszcza prawo kanoniczne i cywilne. Suplika ta została przedłożona przez prokuratora królewskiego Wernera z Ribbenitz. Rozpatrzono ją i zarejestrowano 6 IV 1363 r. Papież zgodził się na uniwersytet trójwydziałowy (prawo, medycyna i sztuki wyzwolone), bez fakultetu teologicznego.

Dalszym krokiem było konieczne doinformowanie o warunkach planowanej fundacji. W mandacie z 15 X 1363 r. papież Urban V polecił zbadanie tej kwestii arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, którym był Jarosław Bogoria ze Skotnik, i dostarczenie do Awinionu wiadomości o stosownych przywilejach nadanych planowanemu studium przez króla i miasto. Efektem tej misji było wystawienie wspomnianego dyplomu fundacyjnego przez króla. Zakreślona w nim została organizacja i przywileje uczelni oraz jej uposażenie na salinach wielickich. Osobny dokument tego samego dnia 12 V 1364 r. wydała rada miasta Krakowa, wspierając fundację i zobowiązując się przestrzegać jej przywilejów. Egzemplarze tych dokumentów i najpewniej własną pozytywną relację (która się niestety nie zachowała) arcybiskup odesłał do Awinionu. Dawała ona papieżowi jasną wiedzę o tym, że uczelnia ma określoną siedzibę, strukturę, zabezpieczenie prawne i majątkowe. Na tej podstawie 1 IX 1364 r. Urban V wystawił bullę erygującą kanonicznie Uniwersytet Krakowski. Tym samym uczelnia została powołana do życia prawnie. 13 IX tego roku papież wystawił jeszcze jeden dokument, zmieniając zapisu dokumentu fundacyjnego w sprawie kanclerstwa uczelni (w dokumencie króla godność tę miał sprawować kanclerz królestwa, papież przelewał te kompetencje na biskupa krakowskiego lub jego wikariusza). Wiadomo, że uruchomiono rekrutację i wykłady z zakresu sztuk wyzwolonych i medycyny. Prowadzono je w szkole mariackiej i na zamku wawelskim. W kwestii stałej siedziby i ustroju uniwersytetu pierwotne plany królewskie uległy jednak radykalnej zmianie, gdy w Pradze w 1366 r. Karol IV ufundował Collegium Carolinum. Było ono znakomitym wzorem ustroju kolegialnego. Wtedy także Kazimierz Wielki postanowił także dla swojej uczelni wznieść kolegium, ale – o dziwo – nie w Krakowie, ale w Kazimierzu.

Budowlę zaczęto wznosić w części miasta, która obejmowała dawne tereny wsi Bawół koło kościoła św. Wawrzyńca. Teren ten lokalizuje się dziś z obszarem między ulicami Szeroką, Wawrzyńca i Wąską. Musiała też nastąpić zmiana w kwestii uposażenia uniwersytetu, bo w ordynacji dla żup królewskich z 1368 r. monarcha nie przewidział dotacji dla profesorów. Innego majątku jednak nie przekazał. Jego śmierć w 1370 r. spowodowała przerwanie prac budowlanych nad kolegium, a uczelnia, pozbawiona podstaw majątkowych, przestała funkcjonować. Zainteresowania jej losem nie przejawiał bowiem król Ludwik Węgierski. Idea uniwersytetu i pamięć o fundacji Kazimierzowskiej pozostała jednak żywa. Podjęto ją na nowo w latach 90. XIV w., a nową – skuteczną i trwałą – fundację przeprowadził w 1400 r. król Władysław Jagiełło. Powołany wówczas do życia Uniwersytet Krakowski istnieje od tej pory nieprzerwanie, zgodnie z intencją przywileju Kazimierzowskiego: „Niechże więc tam będzie nauk przemożnych perła, aby wydawała męże dojrzałością rady znakomite, ozdobą cnót świetne, i w różnych umiejętnościach biegłe…”

Zdj. Pieczęć majestatowa Kazimierza Wielkiego na sznurkach jedwabnych, przywieszona do przywileju fundacyjnego Uniwersytetu Krakowskiego z 12 maja 1364 r. Sam dokument zniszczał w skrytce w podziemiach Collegium Novum, gdzie złożono go w drewnianej skrzyneczce w czasie II wojny światowej. Ocalona pieczęć poddana konserwacji, Archiwum UJ, dypl. perg. 5.

Autor: dr Maciej Zdanek