Dnia 15 kwietnia 1872 r. minister wyznań i oświaty w Wiedniu wydał trzy rozporządzenia (reskrypty) w sprawie uzyskania doktoratów na wydziałach uniwersytetów reprezentowanych w austriackiej Radzie Państwa – doktora praw, doktora wszech nauk lekarskich oraz doktora filozofii.

Rozporządzenie dotyczące doktoratu świętej teologii zostało wydane w innym terminie. Dlaczego warto przypomnieć tę datę? Powodów jest kilka. Przede wszystkim rozporządzenie to normowało i systematyzowało sposób uzyskania jedynego wówczas stopnia naukowego. Wprowadzało pewien porządek jeżeli chodzi o uzyskanie doktoratu kończącego studia medyczne. Należy tutaj pamiętać, iż nie można było być wówczas lekarzem (jako zawód, a nie stopień naukowy) nie posiadając doktoratu. Wprowadzono rozróżnienie w sposobie uzyskania stopnia naukowego ze względu na wydziały. I co ważne te austriackie rozwiązania, które się sprawdziły, funkcjonowały również w niepodległej II Rzeczypospolitej, aż do 31 grudnia 1932 r. I jednocześnie stały się podstawami do wprowadzenia polskich stopni naukowych począwszy od ustawy o szkołach akademickich z 13 VII 1920 r. i rozporządzeń wydanych na jaj podstawie. Tak naprawdę duch tych rozporządzeń funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

Aby uzyskać doktorat praw (doctor iuris) trzeba było złożyć trzy egzaminy ścisłe (rygoroza). Te trzy egzaminy obejmowały następujące grupy przedmiotów: I – prawo rzymskie, kanoniczne i niemieckie (po 1918 r. – prawo na Zachodzie Europy oraz prawo polskie); II – prawo i proces cywilny, prawo i proces karny, prawo handlowe i wekslowe; III – prawo państwowe, prawo narodów ekonomie polityczną z nauką skarbowości. Nie była wymagana praca (rozprawa) doktorska (Zob.: Dyplom nr 1: Kopia dyplomu doktora praw Edwarda hrabiego Raczyńskiego, ambasadora Rzeczypospolitej w Londynie, prezydenta RP na Uchodźstwie).

Wprowadzony rozporządzeniem doktorat wszech nauk lekarskich połączył funkcjonujące do tego czasu stopnie doktora medycyny, doktora chirurgii, magistra położnictwa (stąd nazwa). Do egzaminów ścisłych rygorozów – również trzech – kandydat przystępował już w trakcie studiów, które trwały 10 semestrów. Do pierwszego rygorozum słuchacz zwyczajny mógł przystąpić po wysłuchaniu czterech semestrów. Do kolejnego – drugiego – po uzyskaniu absolutorium lub wysłuchaniu kolejnych sześciu semestrów i po przedstawieniu świadectwa złożenia pierwszego egzaminu. Do ostatniego, trzeciego, egzaminu ścisłego kandydat był dopuszczany po uzyskaniu absolutorium i na podstawie świadectwa pomyślnie złożonego drugiego rygorozum. Również nie było wymagane napisanie rozprawy. (Zob.: Dyplom nr 2: Kopia dyplomu doktora wszech nauk lekarskich Sławoja Felicjana Składkowskiego, generała dywizji, premiera Rządu Rzeczypospolitej w latach 1936-1939).

Inaczej było na Wydziale Filozoficznym (oraz Teologicznym). Tutaj, aby uzyskać doktorat filozofii kandydat „winien przedłożyć rozprawę naukową i zdać dwa egzamina ścisłe (rygoroza). celem tych egzaminów jest stwierdzenie, czy i w jakim stopniu kandydat jest uzdolniony do badania naukowego”. Przedmiotem dwugodzinnego rygorozum jest „umiejętność” reprezentowana na wydziale przez jedną katedrę (przedmiot główny) oraz przedmiot poboczny, który wybierał dziekan w porozumieniu z referentami rozprawy. kandydat miał prawo wskazania przedmiotu. Drugim egzaminem ścisłym było rygorozum jednogodzinne z filozofii ścisłej. (Zob.: Dyplom nr 3: Kopia dyplomu doktora filozofii Stanisława Kościałkowskiego, badacza dziejów Litwy, profesora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie).

Warto pamiętać o kilku kwestiach. Przede wszystkim prawo posługiwania się tytułem doktora nabywało się dopiero po uroczystej promocji. Do niej dopuszczano kandydata po pozytywnie złożonych egzaminach ścisłych. „Promocyi dokonywa w formie zwykłych sponsyj profesor zwyczajny (per turnum) jako promotor pod rezydencyą Rektora i w obecności Dziekana Kolegium Profesorów”, a na potwierdzenie tego faktu dokonywano wpisu w „Liber promotionum Universitatis Jagellonicae”. Promotor zatem nie był związany – przynajmniej nie było to sformalizowane – zależnością mistrz-uczeń czyli – mówiąc wprost – dokonywał aktu promocji, wręczając tubę z dyplomem i odbierał przysięgę. Nie można było być promotorem (w dzisiejszym znaczeniu tego słowa), gdy kandydat do doktoratu uzyskiwał go na podstawie złożonych egzaminów ścisłych albo przedkładał do oceny referentom już samodzielnie napisaną pracę. Dzisiaj również osoby aspirujące do uzyskania stopnia doktorskiego składają – poza rozprawą doktorską pisaną pod opieką promotora – egzaminy ścisłe (rygoroza); z przedmiotu głównego, przedmiotu pobocznego oraz języka obcego, a po pozytywnym ich zdaniu są dopuszczane do obrony pracy, której dawniej nie było.

Autor: Przemysław Żukowski.